در روزگار ساسانیان، «دیوان سپاه» (در منابع عربی و فارسی: «دیوان الجُند»/ «دیوان الجیش»/ «دیوان المقاتله» یا «دیوان عرضِ سپاه») که با جنگ و رزم آوری و پاسداری از مرزهای کشور پیوند داشت، یکی از ارجمندترین دیوان های شاهنشاهی بود. پاره ای از دبیران کارآزمودۀ این دیوان که «دبیر سپاه» (در منابع عربی: کاتب الجُند/ کاتب الجیش) نامیده می شدند، در لشکرکشی ها با سپاهیان همراه می شده اند و چنان یک رویدادنگار/ تاریخ نگار، چندوچون نبردها و کارهای جنگاوران و فرماندۀ سپاه در رویارویی با سپاه دشمن، فهرست غنائم جنگی و نیز شمار کشته شدگان در جنگ را می نوشته اند و به پادشاه گزارش می داده اند. این دبیران که در هنگامۀ نبرد، نامه نگاری های فرماندۀ سپاه با پادشاه یا دیگران را انجام می دادند، البته نماینده و چشم و گوش ویژۀ پادشاه در سپاه نیز بودند و با وجود آن ها سپاهیان و فرماندهان، کمتر می توانستند به کارهای پنهانی و نافرمانی از پادشاه دست بزنند. در این جستار، به اهمیت «دبیر سپاه» در دیوان سالاری ساسانیان و نیز خویشکاری او در جنگ ها چنان «چشم و گوش» پادشاه و یک رویدادنگار/ تاریخ نگار در سپاه، خواهیم پرداخت.

سلجوقیان موفق شدند حکومتی قوی و امپراتوری ای گسترده بنا نهند که در تاریخ ایران بعد از اسلام سابقه نداشت. حکومت های پیش از سلجوقیان چندان قدرت گسترده ای نداشتند و تشکیلات نسبتا ضعیف تری در ساختار دولتی و حکومتی خود برقرار ساخته بودند. سلجوقیان برای اداره قلمرو وسیع خود که با حدود قلمرو دولت ساسانی برابری می کرد، نیازمند وجود دیوان سالاری قوی و منسجمی بودند. گسترش نهاد وزارت و وجود دیوان های مختلف به همراه نقشی که دیوان سالاران ایرانی در آن ایفا کردند، بر اهمیت حکومت سلجوقی افزوده بود. تاثیرات فکری و سیاسی خواجه نظام الملک از اندیشه های ایران باستان، بدون تردید برقراری نظام دیوان سالاری قوی تر از قبل و متاثر از عصر ساسانی را در آن زمان باعث گردیده بود. بررسی دیوان وزارت در عصر ساسانی و مقایسه آن با تشکیلات دیوان سالاری عصر سلجوقی به همراه آنچه ماوردی و غزالی درباره اهمیت نقش وزیر در آثار خود آورده اند، روشن خواهد کرد که چگونه همانندی میان نظام دیوانسالاری سلجوقیان با نظام دیوان سالاری ساسانیان برقرار بوده است. بررسی نقش و میزان تاثیرپذیری سلجوقیان از تشکیلات دیوانی پیش از خود و بالاخص وجوه تشابه اهمیت وزیر در عصر سلجوقیان با دوره ساسانی، علاقه مندی سلجوقیان را به ایجاد امپراتوری بزرگی همسان با عصر ساسانی، مشخص می کند.

دیوان سالاری به عنوان یک ابزار فنی برای کنترل و مدیریت اداره از ابعاد حقوقی فراوانی برخوردار است. تأثیر این مهم بر روابط شهروندان، حقوق و آزادی های آنان و همچنین شکل رژیم سیاسی با کمی تأمل غیرقابل انکار می باشد. نمی توان ضعف های دیوان سالاری را، به عنوان قدرتمندترین و معقول ترین روشی که تاکنون جهت اداره ی سازمان وجود داشته است، با حذف یا جایگزینی روشی دیگر پاسخ داد، بنابراین یافتن راه حل هایی برای به حداقل رساندن آسیب های آن، ضروری به نظر می رسد. ایده اصلی نوشتار حاضر نیز همین است. با پرداختن به آسیب های دیوان سالاری وبری در نهایت طریقه کاهش آن مطرح می شود. نسبت اختیار اداره با دیوان سالاری سازمان یافته با طرح پرسش های ذیل دنبال خواهد شد: در وهله نخست، آیا اختیارات اداره می تواند نقطه تعادل دیوان سالاری در حقوق اداری مدرن و دیوان سالاری وبری باشد و در وهله دوم، در فرض اثبات پرسش نخست، چگونه می تواند به این تعادل جامه عمل بپوشاند. با ورود صلاحیت اختیاری، این همسان انگاری سازمان یافته و تبدیل آن به یک مجموعه ماتریالیستی صرف، تا حدّ قابل توجهی متعادل خواهد شد.

دیوان رسالت، تنظیم کننده اسناد و مدارک دولتی و مسوول روابط دیپلماتیک مملکت خوارزم با سایر دول و از جمله دیوان های مهم دوره خوارزمشاهیان بود که روسای آن از بین دبیران و دانشمندان برجسته انتخاب می شدند. نامه ها و منشات دبیران و روسای دیوان رسالت شامل: نامه های دیوانی، منشور، فتح نامه و سوگندنامه بود. از میان روسای مهم دیوانی می توان به رشیدالدین وطواط اشاره کرد که علاوه برانجام وظیفه در این سمت، از آن جا که فردی ادب دوست و فضیلت طلب بود، در رونق علمی و ادبی دربار می کوشید. هم چنین می توان از یعقوب بن شیرین جندی، بهاالدین بغدادی و نسوی نام برد که از دبیران بزرگ نظام دیوانی خوارزمشاهیان بودند. در این نوشتار، برآنیم تا دیوان رسالت و نقش آن در نظام اداری خوارزمشاهیان را مورد بررسی و تحقیق قرار دهیم.

مفهوم «پاتریمونیال - بوروکراتیک» (Patrimonial-Bureaucratic) در جامعه شناسی وبر یکی از مهمترین مدل های کشورداری در جوامع «سنتی» (Traditional) است. نظام های سیاسی پاتریمونیال - بوروکراتیک که خود گونه ای از نظام های پاتریمونیال است، دارای دو خصلت به ظاهر متضاد، اما مکمل هم هستند؛ یکی جنبه خودکامگی نظام های مذکور است که با توجه به آن حکومت عرصه خودکامگی حاکم پاتریمونیال می شود و دیگری ویژگی بوروکراتیک بودن این نوع نظام هاست که آنها را از نظام های سیاسی دیگر متمایز کرده، برتری می دهد. با عنایت به این تعریف مجمل از ساختار پاتریمونیال - بوروکراتیک و با استناد به روش تاریخی در گردآوری اطلاعات و روش تعلیل و مفاهمه و تلفیق آنها نظام سیاسی دولت ساسانی بر مبنای مشخصه های مذکور در یک نظام پاتریمونیال - بوروکراتیک مورد ارزیابی و بررسی قرار خواهد گرفت. در این بررسی سعی خواهد شد تا در حد امکان علل و عوامل شکل گیری شاهنشاهی ساسانی و میزان انطباق و یا عدم انطباق آن با نظریه پاتریمونیالیسم - بوروکراتیک ماکس وبر مورد تحلیل و تعلیل قرار گیرد. عقیده نگارندگان برآن است که نظام سیاسی شاهنشاهی ساسانی در قسمتی از حیات خود یعنی از دوره زمامداری شاپور دوم تا پایان پادشاهی خسرو انوشیروان غالب ویژگی ها و مشخصات نظریه پاتریمونیال - بوروکراتیک را دارا بوده است.

آرمان مشروطیت در مقام نظر تا حدودی زمینه و امکان مشارکت مردم را در اداره امور دولتی فراهم آورد و دیدگاه معطوف به قانون اساسی و تدوین متمم آن، تحول در نهاد دیوان سالاری را نیز در نظر داشت. اما در عمل، با وجود آنکه در ساختار دیوان سالاری تغییرهای کمی و گسترده ای حاصل شد، همچنان سیطره اندیشه استبداد خودکامه پادشاهی در ایران و سنت های نیرومند و ریشه دار آن در نظام دیوان سالاری باقی ماند و با هر نوع تحول و اصلاحات بنیادین مقابله کرد. بدین سان سنت دیرینه اقتدارگرایانه اطاعت محض، قانون گریزی و چاپلوسی و ترکیب هیات وزیران و انتصاب های مقام های دیوانی بر مدار خویشاوندگرایی، منصب فروشی و مانند اینها در جامه آراسته و جدید مشروطه و این بار در قالب قانون بروز کرد. این مقاله در پی پاسخگویی به این پرسش اصلی است که خواسته ها، اندیشه ها و عملکرد محوری تلاش گران جنبش مشروطه– از جمله تاسیس و استقرار قانون و حاکمیت آن– چه تاثیرهایی بر چگونگی اداره امور و نهاد دیوان سالاری داشته است. روش کار بر پایه وارسی تاثیر و تاثر توامان کنش و ساختار، در جریان تحول های سیاسی، اجتماعی و اداری و در چهارچوب نگرش علمی سیستمی قرار دارد.

خاندان روسای فال از جمله گروه های اجتماعی قدرتمند در امور قضایی و دیوانی در جنوب ایران، به ویژه در قلمرو ملوک هرمز، از قرن هفتم تا یازدهم هجری محسوب می گردند. چنین حضور فزاینده ای از عناصر انسانی توانمند در امور دیوانی و اداری، به موقعیت ارتباطی ناحیه فال بعد از سقوط تدریجی سیراف از نیمه دوم قرن پنجم تا نیمه نخست قرن ششم هجری و همچنین، ساختار سیاسی ملوک هرمز باز می گردد که زمینه حضور و فعالیت نیروهای انسانی را در حوزه قلمرو خود فراهم می کرده است. طی این دوره زمانی، شاهد قدرت گیری خانواده فالی در دستگاه سیاسی و دیوانی ملوک هرمز هستیم که به عنوان یکی از خاندان های مهم دیوان سالار در کنار دیگر خانواده های دیوانی نقشی مهم و تعیین کننده در تامین منابع و درآمدهای مالی ملوک هرمز دارند. از این رو، چگونگی ارتباط فالی ها به عنوان یکی از خانواده های دیوان سالار در قلمرو ملوک هرمز با امرا و سلاطین هرمز و دیگر خاندان های دیوان سالاری و گروه های اجتماعی در حوزه خلیج فارس موضوع پژوهش حاضر است. بررسی منابع و اسناد و تحلیل داده های تاریخی نشان می دهد که خانواده فالی در جایگاه وزارت یکی از منابع اصلی تامین کننده ثروت و تضمین قدرت در دستگاه سیاسی ملوک هرمز بودند. یافته های تحقیق نشان می دهد که رقابت و کشمکش های فالی ها با دیگر گروه های اجتماعی در مسایل سیاسی و دیوانی و همچنین تلاش نیروهای نظامی پرتغالی برای انحصاری کردن درآمدهای ناشی از اقتصاد دریایی خلیج فارس همراه با وارد کردن یک گروه دیوانی رقیب و معارض، سرانجام به تضعیف قدرت وزارت فالی ها و نهاد سلطنت در هرمز منجر گردیده است.

ایالت فارس در طی اعصار تاریخی خود، تاثیر بسزایی در ساختار سیاسی و دیوان سالاری ایران داشته است و گاهی دیگر ایالات ایران نیز از آن تاثیر می پذیرفتند. در دوره نادرشاه افشار این ایالت شاهد دگرگونی و تغییراتی در ساختار دیوان سالاری خود بود. این دگرگونی روند و رویکرد جدیدی را در این ساختار به وجود آورد. پرسش های اصلی این هستند که چرا نادرشاه این تغییرات را به وجود آورد؟ چه مناصبی در این دوره از اهمیت برخوردار بودند و کارکرد آنها چه بود؟ چرا این تغییرات نتوانستند به فارس ثبات ببخشند؟ روش به کار رفته در این مقاله، تحلیلی-توصیفی بر مبنای تحقیقات کتابخانه ای و اسنادی است و تلاش شده تا از اسناد و فرمان های کمتر شناخته شده استفاده شود. این بررسی نشان داد که هدف نادرشاه همچون دیگر کنشگران سیاسی، اعمال قدرت به بهترین وجه ممکن بر جامعه و نیروهای موجود در آن بود. او کوشید تا با احیاء و اصلاح مناصب اداری، نفوذ سیاسی و اقتصادی دولتش در فارس را بیشتر کند. به دلیل وجود رقابت های منطقه ای و حضور پرنفوذ کنشگران سیاسی محلی، بسیاری از این اصلاحات ناکام ماند.

نظام دیوان سالاری ایران، با قدمتی دست کم دو هزار و پانصد ساله، وارث عناصر و خصوصیاتی است که به رغم آنکه در طول تاریخ خود دچار دگردیسی و تغییرات فراوانی شده و بسیاری از این عناصر جامه نو بر خود کرده اند، به طور معناداری تحت تاثیر عوامل، رخدادها و تحولات و فرآیندهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زمانه خود (در هر دوره تاریخی) بوده اند. مقاله حاضر با هدف شناسایی ویژگی ها و تغییرات و تحولات نظام دیوان سالاری ایران، از بدو پیدایش تا پایان عهد باستان (فاز نخست پژوهش)، با بهره گیری از روش کیفی ساختارگرا، به وارسی و تبیین عوامل موجد و بازدارنده نهاد دیوان سالاری در ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پرداخته است. نخستین ساختار اداری سازمان یافته که می توان برای تبیین آن از مفهوم دیوان سالاری بهره برد، ریشه در سلسله هخامنشی و به ویژه دوره شاهنشاهی داریوش اول دارد. پس از آن، در دوره سلوکیان و اشکانیان نیز، همان روش در اداره امور کشور تداوم می یابد. دیوان سالاری در دوره ساسانیان، اندازه و ابعاد گسترده تری را حاصل می کند و به نظامی مسلط در کنترل و اداره قلمرو شاهنشاهی مبدل می گردد و صورت بندی منسجم و هنجارمندی پیدا می کند. نظام پاتریمونیال، در ابتدای دوره ماد، نقش ویژه ای بر شکل گیری آغازین نهاد دیوان سالاری در ایران داشته است؛ اما به تدریج، این نهاد، نظم و سازمان منسجمی پیدا کرده و تحت تاثیر عوامل متعدد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دگردیسی می یابد. در دوره هخامنشیان و ساسانیان، بسط ساختاری و قدرت نهادی دیوان سالاری ایرانی به حدی افزایش می یابد که به الگویی جهانی در آن روزگار مبدل می شود.